Atelier Johannes Ribagorça, Santa Maria de Cardet-altaarstuk, 2de helft 13de eeuw
Beschilderd antependium/ tempera op paneel, 97 x 162 cm
Barcelona, Museu d`Art de Catalunya

Duccio di Buoninsegna, Vlucht naar Egypte, Siena, 1308-11
Predella van de Maestá, tempera op paneel, 43 x 44 cm
Siena, Museo dell’Opera del Duomo

Guiard des Moulins, Grande Bible Historiale Complètée, Parijs, 1371-72
Perkament, Frans, 580 folia, 292 x 215 mm
Den Haag, Museum Meermanno-Westreenianum [MMW, 10 B 23]
Folio 467 recto: Evangelie van Matteüs. Detail

Le Livre doré des meditations de la vie de nostre seigneur Jesu Christ, Parijs, ca. 1420
Perkament, Frans, 258 x 185 (170 x 110) mm
Londen, British Library [Royal 20 B IV]
Folio 29: Vlucht naar Egypte

Guiard des Moulins, Grande Bible Historiale Complètée, Parijs, 1371-72
Perkament, Frans, 580 folia, 292 x 215 mm
Den Haag, Museum Meermanno-Westreenianum [MMW, 10 B 23]
Folio 467 recto: Evangelie van Matteüs. Detail

Le Livre doré des meditations de la vie de nostre seigneur Jesu Christ, Parijs, ca. 1420
Perkament, Frans, 258 x 185 (170 x 110) mm
Londen, British Library [Royal 20 B IV]
Folio 34 verso: Terugkeer uit Egypte

Vlucht naar Egypte & Kindermoord

Eeuwenlang maakt de Geboorte deel uit van een cyclus die begint met de Annunciatie en eindigt met de Opdracht in de tempel of – zoals op deze afbeelding - met de Vlucht naar Egypte.

Sta op, neem het Kind en zijn moeder, vlucht naar Egypte en blijf daar tot ik u waarschuw, want Herodes komt het Kind zoeken om het te doden.

De enige Bijbelse versie van de Vlucht naar Egypte is te vinden in het Evangelie volgens Matteüs, hoofdstuk 2: 13-15. Na de mededeling dat de in een droom gewaarschuwde drie Wijzen langs een andere reisroute naar hun land terugkeerden, vervolgt Matteüs zijn verhaal met een andere waarschuwende droom. Dit keer is het de slapende Jozef die de opdracht krijgt met zijn jonge gezin naar Egypte te vluchten omdat Herodes van plan is het kind te doden.

Meer woorden wijdt Matteüs niet aan de lange reis die Jozef met zijn gezin maakte om het kind in veiligheid te brengen voor Herodes. Het gevolg was een niet aflatende stroom legenden die deze lacune moest aanvullen. Zoals we zullen zien handelen deze legenden vooral over wonderen die plaatsvinden tijdens de reis.

Op dit predellapaneeltje van het beroemde Sienese altaarstuk de Maestá heeft de schilder Duccio twee scénes uit het Evangelie van Matteüs gecombineerd: de Droom van Jozef en de Vlucht naar Egypte. Jozef ligt niet in bed, maar slaapt zittend links op de voorgrond van een rotsachtig landschap. Een van de zonen van Jozef gaat mee neer Egypte. Het verhaal dat Maria en Jozef op de Vlucht naar Egypte vergezeld worden van een of meerdere zonen van Jozef wordt vooral afgebeeld in de Italiaanse schilderkunst.

de legende van de zaaiende akkerbouwer

Op deze scène in de prachtige Grande Bible Historiale Complètée is een legende uitgebeeld die in de middeleeuwen buitengewoon populair was, en in verschillende versies is overgeleverd: het verhaal van de zaaiende akkerbouwer. Het wonder wordt beschreven in het middeleeuwse kerstlied:
Jhesus kerst van Nazareene

Maria quam aldaer ghevaren
Dair een man sijn coren ginc sayen;
Si groete hem ende reet voerbi.
‘God groet u man, diet coren saeyt.
Comt yemant, die u na mi vraecht,
So segt, dat ic hier leden ben.’
Doe Maria was wech ghevaren,
Doen quam herodes met sijnder scaren;
Dat coren was rijp ter selver tijt.
‘God groet u man, die mayt u coren,
Saechdy hier eenige vrouwe te voren,
Si was ghecleet met wit habijt?’
‘Toen ik hier sayde, dat ic nu maye,
Doe sach ic hier een schoon vrouwe varen,
Si was ghecleet met wit habijt.’
Herodes sprac tot sinen heeren
‘Wij willen weder thuyswaert keeren,
Si mach wel uuten lande sijn.’

Het wit habijt uit het lied is in dit geval blauw, de typische kleur van de kleding van Maria nadat ze moeder is geworden.

Ende als si dus quamen in Egypten vielen alle die afgoden des lants

De wonderen houden niet op. Als het gezin na een verder voorspoedige reis, eindelijk in Egypte aankomt vallen terstond alle afgodsbeelden van hun sokkels. De boodschap was duidelijk. Jezus is machtiger dan de Egyptische goden.

De voorstelling met de vallende afgodsbeelden was zeer populair. Een mooi voorbeeld uit een manuscript met Le Livre doré des meditations de la vie de nostre seigneur Jesu Christ, de Franse vertaling van de Meditationes vitae Christi in de British Library.

'Zie, de Here rijdt op een snelle wolk en komt naar Egypte; dan beven de afgoden van Egypte voor Hem'. Volgens Pseudo-Mattheus werd deze profetie van Jesaja 19:1 vervuld toen de familie Egypte binnenkwam.

De Vlucht naar Egypte maakt deel uit van de Getijden van de Heilige Maagd, en wordt afgebeeld bij de Vespers of de Completen. De Koninklijke Bibliotheek in Den Haag bezit in totaal 70 manuscripten met de afbeelding van de Vlucht naar Egypte; van luxueus tot zeer eenvoudig.

Zodra Herodes bemerkte, dat hij door de Wijzen om de tuin geleid was, ontstak hij in hevige toorn; hij zond zijn mannen uit en liet in Betlehem en heel het gebied daarvan al de jongens vermoorden van twee jaar en jonger

De kindermoord door Herodes zoals beschreven in Matteüs 2, 16-18, is een bekend Bijbelverhaal. Maar naast het evangelie van Matteüs zijn er geen historische bronnen die het verhaal bevestigen.

Omdat Matteüs niet vertelt hoe de Bethlehemse Kindermoord werd voltrokken, lieten ook kunstenaars hun fantasie de vrije loop. De jongetjes worden meestal onthoofd of in stukken gehakt met zwaarden, doorboord met speren, of zelfs gespiesd. hoe wreed de slachtpartij ook wordt voorgesteld, Herodes kijkt meestal goedkeurend toe.

De slachtoffertjes van de Kindermoord worden Onnozele Kinderen, (in Nederland Onschuldige Kinderen) genoemd. Onnosel is de middeleeuwse vertaling van het Latijnse woord innocens, wat onschuldig betekent. Zij worden al sinds de vijftiende eeuw als heiligen vereerd – feestdag 28 december. Voor de middeleeuwer was het een troostrijke gedachte dat de heilige familie op tijd wist te ontsnappen met het Christuskind en dat de vermoorde kindertjes in de hemel beloond zouden worden voor hun martelaarschap.

terugkeer uit Egypte

In de verzen 19-23 van hoofdstuk 2 beschrijft Matteüs de Terugkeer uit Egypte: Nadat Herodes gestorven was, verscheen in Egypte een engel van de Heer in een droom aan Jozef en zei: “Sta op, neem het Kind en zijn moeder en trek naar het land Israël, want die het Kind naar het leven stonden zijn gestorven.[...] Van Godswege in een droom gewaarschuwd, begaf hij zich daarom naar het gebied van Galilea. Hier aangekomen vestigde hij zich in een stad, Nazaret geheten, opdat in vervulling zou gaan wat door profeten gezegd was: Hij zal een Nazoreeër genoemd worden.

Ende se bleven wonende tot Nazareth ende leiden daer een arm leven

Volgens sommige bronnen bleef de familie drie jaar in Egypte, volgens Ludolf van Saksen in Tleven ons Heren Ihesu Christi, zeven jaar. In het manuscript met de Franse vertaling dat we eerder zagen, zien we hoe de familie verwelkomd wordt door buere ende vriende, buren en vrienden.