Trouwen in de middeleeuwen

Hoofdstuk 20 van De stad Gods van Augustinus heeft als titel: Van de huwelijkssamenkomst, die in den beginne door God ingesteld en gezegend is.God schiep de vrouw, Eva, omdat Hij het niet goed vond dat de mens, Adam, alleen was. En toen Hij Eva bij Adam bracht, sloot Hij als het ware het eerste huwelijk. De belangrijkste vraag daarbij was of dat huwelijk in het Paradijs ook vleselijk voltrokken was. Maar dat is een verhaal apart!

Tot in de twaalfde eeuw was het niet gebruikelijk dat een huwelijk in de kerk werd gesloten en ook de aanwezigheid van een priester was niet noodzakelijk. Als er toch een inzegening plaatsvond, dan gebeurde dat meestal in het huis van het echtpaar.

Concilie van Lateranen: het huwelijk wordt een sacrament

Na het concilie van Lateranen in 1215 veranderden de voorwaarden waaronder een huwelijk gesloten kon worden ingrijpend: het huwelijk werd een sacrament, en voortaan moest elk huwelijk gesloten worden door een priester. Bovendien kon een geldig huwelijk uitsluitend met de wederzijdse instemming van bruid en bruidegom tot stand komen. De aangewezen plek voor de huwelijkssluiting was voor de deuren van het kerkportaal. Daarna volgde in de kerk zelf de huwelijksmis. Het huwelijk was een belangrijk instrument voor de vorming van een parochiegemeenschap. In principe moesten bruid en bruidegom namelijk uit dezelfde parochie komen. Om te trouwen met een partner uit een andere parochie was toestemming nodig van de kerk. Vanaf 16 jaar kon men in het huwelijk treden.

Naast het kerkelijk huwelijk bleef gedurende de hele middeleeuwen het 'clandestiene'' of 'heymelike' huwelijk bestaan. Daar was niets 'geheims' aan. Man en vrouw leefden samen zonder voor de kerk getrouwd te zijn. Voor de meeste mensen zou deze vorm nog lang standhouden, ondanks het verbod van de kerk.

Uiteindelijk zou de kerk in 1563 na lange debatten op het concilie van Trente besluiten dat een geldig huwelijk voortaan in het bijzijn van een priester en minstens twee getuigen moest gebeuren.

dextrarum iunctio

De dextrarum iunctio vormde het essentiële motief waarmee het voltrekken van een huwelijk in de middeleeuwen werd afgebeeld. Door het samenvoegen van de rechterhanden wordt de wederzijdse overdracht van de echtelieden aan elkaar gesymboliseerd. In deze miniatuur in de British Library leggen de huwelijkskandidaten de handen ineen als symbool van hun jawoord. De priester is als getuige aanwezig bij de huwelijkssluiting, alsook de vertegenwoordigers van beide families.

Bij de huwelijkssluiting van hooggeplaatste personen wordt de priester vervangen door een bisschop.

huwelijk van de eeuw

In de Grandes Chroniques de France staat een miniatuur waarin het zogeheten 'huwelijk van de eeuw' tussen de Bourgondische hertog Filips de Stoute (25 jaar oud) en Margaretha (19 jaar), erfdochter van Lodewijk van Male, graaf van Vlaanderen, wordt voorgesteld. Vooral het graafschap Vlaanderen maakte van Margaretha de rijkste bruid van Europa. Hoewel het huwelijk van Filips en Margaretha door ouders en verwanten was opgedrongen, werd het een succes. Niet enkel werden er veel kinderen geboren – in totaal elf waarvan er zeven de gevaarlijke kindertijd overleefden – maar uit alle gegevens blijkt dat het ging om een hechte verbintenis en dat er sprake was van oprechte genegenheid.

Een ernstig bezwaar tegen het huwelijk was de bloedverwantschap tussen Filips en Margaretha, maar de paus verleende gul dispensatie. In feite waren alle prinsen van Europa naaste familie van elkaar, maar een pauselijke dispensatie was meestal geen probleem, als er maar met genoeg geld werd gezwaaid.

Incest door bloed- en aanverwantschap

In de Decretalen van Gregorius IX zijn de besluiten van het Vierde concilie van Lateranen (1215) opgenomen. In het capitulo dat handelt over Incest door bloed- en aanverwantschap werden de nieuwe bepalingen opgenomen. De verwantschapsgraden werden beperkt van zeven naar vier. Dat betekende dat men mocht trouwen – zonder dat er van incest sprake was - met iedereen die verder verwant was dan achterneef of achternicht. Die regeling bleef van kracht tot 1917.

Dit verbod was overigens een prima voorwendsel om huwelijken te ontbinden (net als "overspel" van de echtgenote). Als de vrouw om politieke redenen niet meer gewenst was of als de heer haar niet meer kon uitstaan, ontdekte hij opeens een te nauwe graad van verwantschap (nadat hij eerst een stamboom had laten fabriceren), waarna hij het huwelijk met zijn vrouw kon laten ontbinden.

De afbeelding komt uit een manuscript met het Decretum van Gratianus, theoloog aan de universiteit van Bologna. Hij legde rond 1140 een eerste versie aan van een omvangrijk en geordend werk, dat hij zelf de Concordantia discordantium canonum noemde, Latijn voor Overeenstemming van tegenstrijdige regels. Het Decretum Gratiani, verrijkt met glossen, summae en commentaren, werd als gezaghebbend leerboek onderwezen in de rechtsfaculteiten en toegepast in de praktijk van de kerkelijke rechtbanken. Er bestaan verschillende, al dan niet geïllustreerde, handschriften. Dit exemplaar, rond 1300 vervaardigd in Keulen, bevindt zich in het Fitzwilliam Museum in Cambridge

ring als teken van liefde en trouw

Naast de dextrarum iunctio treft men ook wel andere huwelijksscénes aan, bijvoorbeeld de overdracht en zegening van de ring(en) en de zegening van het bruidspaar door een priester.

Op de titelpagina van het Getijdenboek voor de Visconti wordt het huwelijk van Joachim en Anna – de ouders van Maria – afgebeeld. De priester houdt de rechterhand van Anna vast terwijl Joachim een ring over haar ringvinger schuift. Aanwezigen, familieleden en/of getuigen, slaan de ceremonie gade. Deze handeling vond tijdens de huwelijksceremonie in vele gevallen plaats nadat de rechterhanden waren samengevoegd en de wederzijdse instemming was uitgesproken.

De trouwring werd het teken van wederzijdse liefde, het onderpand van de verbintenis van de harten van beide echtelieden. Dat hij aan de ringvinger gedragen wordt, vindt zijn verklaring in de gedachte dat uit die vinger een ader naar het hart zou lopen.

het huwelijk is gesloten, en dan?

Op een miniatuur in het tiende hoofdstuk van de Franse vertaling uit ca. 1400 van de Proprietatibus rerum, het Livre des propriétez des choses (Over de aard der dingen) van Bartholomeus Anglicus, blijkt duidelijk dat geslachtsgemeenschap tot de voortplanting behoort. Niet alleen wordt de lezers een blik op het pasgehuwde paar gegund doordat in de miniatuur een deel van de muur is weggelaten, maar door het raam in de linkermuur zien we twee toeschouwers gadeslaan ‘Hoe lichamen worden gemaakt.’ Deze mannen zijn geen voyeurs maar vermoedelijk de vaders van het stel die zich ervan verzekeren dat het huwelijk op gepaste wijze wordt geconsumeerd.

Voor adellijke echtgenoten was het huwelijksbed een plaats waar ze hun familieleden die soms stonden te luisteren of te kijken, moesten bewijzen dat zij hun huwelijksnacht op de juiste wijze samen doorbrachten met de mannelijke daad van penetratie en ejaculatie. De versmelting van de lichamen vindt gewoonlijk onder de dekens plaats.

Impotentie van de man was één van de weinige gronden waarop een vrouw een scheiding kon krijgen.

hoe men met een vrouw moet slapen

Het zevende hoofdstuk van Règime du corps van de Sienese arts Aldobrandinus handelt over ‘hoe men met een vrouw moet slapen’. Het is geen handboek om het genot van de geslachtsdaad te optimaliseren, maar het gaat over de beste manier om een kind te verwekken en het lichaam zo gezond mogelijk te houden.

De man, die een witte Coiffe op het hoofd draagt ligt boven en de vrouw, met het haar opgestoken in een haarnet, ligt onder hem. Aangezien een haarnet wordt gedragen door getrouwde dames gaat het hier om seks binnen het huwelijk.

de vrouw wordt geacht onder de man te liggen

De strakke witte nachtmuts van de man die stevig onder zijn kin is vastgeknoopt, is een belangrijk detail. Hij duidt op het grootste probleem van de man – het ‘verlies aan warmte’ waardoor zijn kwetsbare lichaam gevaar loopt.

Volgens Aldobrandinus wordt de penis voorzien van een overvloed aan humoren uit de andere lichaamsdelen, en is de zaadlozing vergelijkbaar met een overkokende pot op het vuur.

Volgens de auteur van de Sidrac is te frequente seks fataal voor de man, want hij verliest dan te veel van zijn natuurlijke warmte en droogte. De hitte in zijn lichaam wordt door overdadig masturberen of copuleren van het hoofd naar het kruis getrokken, waardoor (vroege) kaalheid ontstaat.

De vrouw wordt geacht onder de man te liggen. Op middeleeuwse bedscènes is de man altijd boven haar weergegeven. Copuleren met de vrouw boven werd door theologen en artsen afgekeurd. Het omdraaien van de juiste stroomrichting van het sperma in de schoot van de vrouw zou niet alleen schade toebrengen aan het ongeboren kind, maar ook aan de man.

voortplanting als enige doel van seksualiteit binnen het huwelijk

volgens de leer van de christelijke kerk in de middeleeuwen was seksualiteit alleen toegestaan binnen het huwelijk en dan nog met voortplanting als het enige doel.

Het manuscript Vie, passion et vengeance de nostre seigneur Jhesu Christ bevat de Franse vertaling van het in de middeleeuwen zeer populaire Latijnse Vita Christi van Ludolf van Saksen.

We zien een aandoenlijk echtpaar, naakt in bed op hun slaapmutsen na. Het knusse interieur is met veel zorg weergegeven. De pantoffels voor het bed geplaatst, een al uitgeblazen kaars op tafel. Al even knus is de scène rechtsboven met de Drie-eenheid – Vader, Zoon en Heilige Geest – dicht bijeen op een stenen bank, die een naakte baby door de lucht richting echtpaar sturen.

In de regel sliep iedereen naakt, zij het met een slaapmuts. Alleen voorname dames gebruikten een slaaphemd. Zieken droegen in bed zoveel mogelijk een hemd en van geestelijken verwachtte men dat zij in bed hun onderbroek aanhielden.

volgens de middeleeuwse opvatting moet je als vrouw voor liefde en lust bij je minnaar zijn, niet bij je echtgenoot

Volgens de middeleeuwse opvatting moet je als vrouw voor liefde en lust bij je minnaar zijn, niet bij je echtgenoot. De auteur van Les XV Joies de Mariage (De vijftien vreugden van het huwelijk, eerste helft 15de eeuw), vergelijkt het genot dat een vrouw bij haar echtgenoot smaakt na een bezoek aan haar minnaar, met dat van een fijnproever bij het drinken van een waterwijntje na een stevige teug honingwijn of krachtige rode wijn.

In de Roman de la Rose loopt het niet goed af met overspelige vrouwen….

Als de bijslaap niet wil lukken kan de asperge - viagra van de middeleeuwen - helpen. Daarover meer in een andere bijdrage.