Maria Magdalena, femme fatale van het christendom

Dé Maria Magdalena heeft nooit bestaan. In elk geval niet als één coherent geheel. Maria Magdalena is een samensmelting van verschillende vrouwen. Al in het vroege christendom worden de diverse Maria's met elkaar in verband gebracht en in de zesde eeuw voorgoed ineengeschoven tot één figuur.
Historisch gezien is Maria Magdalena een soort waaier. Opengevouwen vertoont die een veelvoud aan historische, Bijbelse en apocriefe elementen, samengeklapt zien we slechts één vrouw. De beeldende kunst heeft deze vrouw van een homogeen uiterlijk voorzien: jong, mooi, blond en prominent aanwezig in de belangrijkste scènes uit de passie.
Iconografisch zijn de voorstellingen grofweg in te delen in drie groepen: Magdalena in verhalende, Bijbelse of apocriefe voorstellingen, als naam- of beschermheilige kenbaar door haar attribuut, de zalfpot, en als heremiet in de woestenij.

In dit citaat van Ann-Sophie Lehman in Kunstschrift december 2005, komen alle elementen uit de lezing aan de orde.

Maria Magdalena in de Bijbel

In de Bijbel komt de vrouw die we Maria Magdalena zijn gaan noemen bij de vier evangelisten voor: De vrouw van de zalving, Maria van Bethanië, zuster van Lazarus en Martha en Maria van Magdala. Zij wordt met name genoemd als de meest getrouwe volgelinge van Jezus die aanwezig is bij de Kruisiging, Bewening en Graflegging. Zij is de eerste getuige van de Opstanding die het grote nieuws aan de apostelen gaat melden.

De ontroerende noli me tangere scène komt alleen voor in het evangelie van Johannes. Hij vertelt dat Maria uit Magdala op de ochtend van Pasen het lege graf ontdekt. Dwalend in de graftuin ontmoet ze een tuinman, die de Verrezene zelf blijkt te zijn. Als ze hem wil omhelzen, houdt hij haar op een afstand met de woorden die in de Latijnse vertaling Noli me tangere luiden: raak mij niet aan. Op het paneel in Florence wordt de ontmoeting voorgesteld in de scène links op de tweede rij van boven.

In alle vier evangelies wordt beschreven hoe een vrouw Jezus zalft met kostbare olie. Bij Mattheús (26: 6-13) en Marcus (14: 3-9) giet ze de zeer kostbare, zuivere nardusolie over zijn hoofd. Bij Lucas (7: 36 -50) wast ze eerst zijn voeten met haar tranen, droogt ze vervolgens met haar haren en zalft ze op het laatst.
Bij Johannes (12: 1-8) die de vrouw overigens als enige identificeert als Maria, de zuster van Martha en Lazarus,de man die door Jezus uit de doden was opgewekt, worden de voeten eerst met een litra echte, heel dure nardusbalsem gezalfd en dan met de haren gedroogd.

In zijn Zedenpreek XXXIII uit 591 verklaarde paus Gregorius de Grote 'Dat wij geloven dat zij die Lucas de zondige vrouw noemt, die Johannes Maria noemt, de Maria is bij wie volgens Marcus zeven duivels uitgedreven werden.' Sindsdien heeft de westerse kerk beweerd dat alle drie de zalvende vrouwen uit de evangeliën Maria van Magdala, Maria van Bethanië en de 'zondige' vrouw uit het verhaal van Lucas een en dezelfde persoon waren, Maria Magdalena.

Op het schilderij in Berlijn heeft Dirk Bouts de beschrijving van Lucas De liefde van een zondares gekozen en met bijzonder veel oog voor detail weergegeven.

Maria Magdalena
voorbeeld van passie bij Rogier van der Weyden

Barbara Baert: In het oeuvre van Rogier van der Weyden neemt de figuur van Maria Magdalena een prominente plaats in. Met recht kan men stellen dat geen andere van de Vlaamse primitieven Maria Magdalena zo vaak schilderde in zoveel verschillende gedaanten. Rogier van der Weyden heeft in belangrijke mate bijgedragen tot de 'passionele' perceptie van Maria Magdalena aan het eind van de middeleeuwen.

In de Kruisafneming bevindt Maria Magdalena zich uiterst rechts ter hoogte van de voeten van Christus. Met haar uitgestoken ellebogen, geeft ze een dramatische ampleur aan de kruisafneming.

De impact van deze Maria Magdalena was groot en ze werd meermaals gekopieerd. De opvallende houding van haar elleboog en de neerwaartse gefixeerde blik vormden de basis voor een nieuw 'Rogieriaans' Magdalena-type. Het was een pathetische beeldtaal die bepalend werd voor een nieuwe, iconografische perceptie van de Magdalena in de Lage Landen.

La Madeleine, Maria Magdalena in de Provence

In de Legenda aurea worden deze Bijbelse verhalen aangevuld met de legendarische verhalen over La Madeleine, Maria Magdalena in de Provence. Jacobus de Voragine vertelt dat Maria Magdalena, met haar zus Martha, haar broer Lazarus en enkele anderen, naar Marseille kwam om in de Provence het evangelie te verkondigen.
De laatste dertig jaar van haar leven zou ze zich als boetvaardige zondares in een grot in Sainte-Baume (balsem, troost) in de buurt van Marseille teruggetrokken hebben, een mooie aanleiding voor de iconografie van wat Eddy de Jongh Castissima meretrix,de 'zeer kuise hoer' noemt.

Op folio 627 verso van het Grimani-brevier wordt Maria Magdalena voorgesteld als de boetvaardige zondares, naakt op haar mantel na. Aan haar voeten staat haar vaste attribuut, de zalfpot waarmee ze Christus gezalfd heeft. Tijdens haar afzondering droegen engelen haar op elk van de zeven gebedsuren ten hemel om haar in plaats van met aardse spijs met hemelse muziek te voeden.

Het type van Maria Magdalena de boetvaardige ontstond in de dertiende eeuw onder invloed van de franciscanen in Italië en werd later in de westerse kunst overgenomen. Maria Magdalena wordt het embleem van de hoop: zelfs de diepst gevallen mens (vrouw) kan door boete weer in Gods genade vallen.

de salon-fähige Maria Magdalena

Omstreeks 1452-53 schilderde Rogier van der Weyden in opdracht van de Doornikse Catherine de Brabant een devotietriptiek ter nagedachtenis van haar man Jean Braque die in juni 1452, kort na hun huwelijk overleden was.
De Triptiek van de familie Braque, met de schitterende Maria Magdalena op het rechterluik, is nu een van de parels van de afdeling Oudnederlandse schilderkunst van het Louvre.

Barbara Baert: De Triptiek van de familie Braque uit het Louvre sluit volkomen aan bij de tendens die ontstond in de tweede helft van de vijftiende eeuw: die van de portret- fähige Maria Magdalena. Het betreft de productie van Maria Magdalena's ten noorden van de Alpen, waarbij de voorstelling van de heilige versmelt met het portretgenre. Binnen het milieu van de stedelijke burgerij, wordt onder vrouwelijke opdrachtgeefster een interesse meetbaar om zich als Maria Magdalena te laten voorstellen.
Het opschrift bovenaan het paneel verwijst naar Johannes 12:3 in verband met de zalving van Christus' voeten: Maria nam een kruikje kostbare, zuivere nardusolie, zalfde de voeten van Jezus

De denkbeelden in verband met de bekering en de uitverkorenheid van Maria Magdalena wonnen veld op de iconografische traditie van de wenende vrouw bij de gekruisigde. Rogier van der Weyden haakt op dit kantelende moment in de iconografische traditie in. Aan de horizont verschijnt al het moderne tijdperk in de schilderkunst in de gedaante van een geëmancipeerde en eigentijdse Magdalena.

22 juli
heilige Maria Magdalena

In getijdenboeken komt Maria Magdalena veelvuldig voor in het zogenaamde Suffragium, het deel met smeekgebeden tot speciale heiligen om hun voorspraak in te roepen.
Ik laat voorbeelden zien uit het Getijdenboek van Catharina van Kleef en uit het Rotschild-brevier. Maria Magdalena wordt voorgesteld als de Heilige mirredraagster.

mijn favoriet

De lezing eindigt met mijn favoriet, de Lezende Magdalena. Dit fragment van een groter, verloren gegaan paneel in Londen toont een heel ander aspect van de Bijbelse vrouw. Maria Magdalena zit op de grond en is verdiept in haar lectuur.

Volgens de Legenda aurea was zij de dochter van bijzonder rijke adellijke ouders. Dat verklaart waarom zij kleding draagt die is voorbehouden aan hooggeplaatste personen. Haar onderkleed is helemaal uit gouddraad geweven, en met juwelen afgezet. Haar overkleed is gevoerd met het uiterst kostbare vair, lichtgrijs eekhoornbont. Het strakke keurslijf dat haar boezem bijzonder goed doet uitkomen, moet de kijker eraan herinneren dat zij een prostituee en een grote zondares was geweest.

Maria Magdalena, de hoer uit de evangelieverhalen, is opgeklommen tot de status van voorname dame, en heeft dus het recht om grijs eekhoornbont te dragen. Het feit dat ze zo aandachtig een boek zit te lezen en het vooraanstaande gezelschap dat haar op het paneel aanvankelijk omringde, benadrukken die status.

Maria Magdalena zou in het jaar 66 gestorven zijn. Haar feestdag wordt, ook in de oosters-orthodoxe kerk, gevierd op 22 juli.
Maria Magdalena wordt ook vereerd in Saintes-Maries-de-la-Mer, waar op 24 mei katholieke zigeuners uit heel Europa op bedevaart komen.