De landen van herwaerts over: Vlaanderen onder de Bourgondiërs

Het Bourgondische rijk was beroemd en gevreesd in de hele, toen bekende wereld. En toch heeft dit rijk als zodanig maar een goede honderd jaar bestaan, van 1364 tot 1482 om precies te zijn.

Het werd geregeerd door vier mannen en én vrouw uit het huis van Valois: Filips de Stoute, de stamvader, Jan zonder Vrees, de geweldenaar, Filips de Goede, de overwinnaar, Karel de Stoute, de verliezer en Maria van Bourgondië, de erfgename.

Ze werden geboren als prinsen, leefden als vorsten en hoopten als koningen te sterven, schrijft Edward de Maesschalck in De Bourgondische vorsten waaraan ik veel gegevens ontleend heb.

In de veertiende en de vijftiende eeuw was Bourgondië niet de bescheiden wijnstreek die wij nu kennen, maar een groot en machtig rijk dat deels in Frankrijk en deels in het Heilige Roomse Rijk der Duitse Natie lag en zich uitstrekte tot Vlaanderen en Holland.

De Landen van herwaerts over / les pays de par desus, omvatte nagenoeg het totale gebied van wat tegenwoordig Nederland, België, Luxemburg en Noord-Frankrijk is. Het eigenlijke Bourgondië, met Dijon als hoofdstad, heette de "Landen van derwaerts overe" (Pays de par dela - de gindse landen) als de hertog zich in de Lage Landen bevond.

Filips de Stoute, de stamvader

De eerste hertog van Bourgondië, Filips de Stoute werd geboren op 17 januari 1342 als vierde en jongste zoon van de Franse koning Jan II de Goede / Jean le Bon, uit het huis Valois.

Zijn bijnaam, de Stoute, Le Hardi, dankte Filips aan zijn stoutmoedig optreden tijdens de Slag bij Poitiers in 1356. Als beloning kreeg Filips het hertogdom Bourgondië, niet als apanage zoals toen gebruikelijk, maar voor eeuwig.

Uiteraard was het niet de bedoeling dat het hertogdom zou uitgroeien tot een zelfstandig rijk, zoals gebeurde. De machtsontwikkeling van het Bourgondische rijk werd de oorzaak van een nogal schizofrene relatie tussen Bourgondië en Frankrijk. Volgens Huizinga ligt de grootste fout die Frankrijk kon begaan, in dit ridderlijke moment.

Zijn huwelijk met Margaretha van Male, erfgename van Lodewijk van Male, graaf van Vlaanderen, maakte van Filips de Stoute de rijkste edelman van Frankrijk, op de koning na.

Filips stond bekend om zijn diplomatie en zijn liefde voor pracht en praal, die hij deelde met zijn oudere broer Jan, hertog van Berry, ons vooral bekend door zijn prachtige getijdenboeken.

Net als zijn vader, Filips de Stoute, heeft Jan zonder Vrees de grote neus van de Valois. Hij dankt zijn bijnaam aan zijn deelname aan de kruistocht tegen de Ottomaanse sultan Bayezid I, die het Hongaarse koninkrijk bedreigde.

Jan zonder Vrees, de geweldenaar

Op 12 april 1385 trouwde de bijna veertienjarige Jan met de tweeëntwintigjarige Margaretha van Beieren, dochter van Albrecht van Beieren, graaf van Holland, Zeeland en Henegouwen. Uit dit huwelijk werden zes dochters geboren, en gelukkig - een zoon en opvolger, Filips, genoemd naar zijn grootvader Filips de Stoute.

Toen Filips de Stoute in 1404 overleed, was Jan zonder Vrees 33 jaar oud. Frankrijk was in die tijd verdeeld in twee kampen, de Armagnacs die de kant van de krankzinnige koning Karel VI kozen, en de Bourguignons, de sympathisanten van Jan zonder Vrees.

In 1407 liet Jan zonder Vrees de leider van de Armagnacs - Lodewijk van Orléans, de broer van de koning - vermoorden. Twaalf jaar later, op 10 september 1419 werd Jan zonder Vrees op zijn beurt omgebracht door de Armagnacs.

Daarmee kwam een gewelddadig einde aan het bestaan van Jan zonder Vrees, zelf een geweldenaar, die de helft van zijn leven op oorlogspad was geweest. Na de mislukte kruistocht in zijn jeugd was hij uitgegroeid tot een uitstekend militair die sindsdien nooit meer een veldslag had verloren. Hij was bovendien een uitmuntend bestuurder van zijn landen, vooral van Vlaanderen, dat ondanks de oorlogen goede betrekkingen met Engeland kon onderhouden en een vernieuwde opbloei van handel en welvaart beleefde.

Filips de Goede, de overwinnaar

Dit portret toont Filips de Goede, de zoon van Jan zonder Vrees, in zijn karakteristieke kleding, zwartfluwelen buis met een fraai gedrapeerde kaproen. Na de moord op zijn vader had Filips zichzelf en zijn hof kostbare zwarte rouwkledij voorgeschreven. Die zwarte kledij werd al snel een typisch kenmerk van het Bourgondische hof.

Filips de Goede trouwde in 1409 met Michelle van Frankrijk, dochter van koning Karel VI. Zij verbleef meestal in het Prinsenhof in Gent en was in Vlaanderen erg geliefd. Na de moord op haar schoonvader Jan zonder Vrees, waarbij haar eigen broer betrokken was, kwijnde ze weg. Toen ze in 1422 overleed, amper 26 jaar oud, ging zelfs het gerucht dat ze vergiftigd was.

Filips hertrouwde in 1424 met zijn tante, Bonne van Artesië, weduwe van Filips van Nevers, de jongste broer van Jan zonder Vrees. Volgens de tijdgenoten was het Filips vooral te doen om het hertogdom Nevers, dat grensde aan Bourgondië. Minder dan een jaar later overleed Bonne in het kraambed. Filips was alweer weduwnaar.

In 1430 trouwde hij voor de derde maal met Isabella van Portugal, dochter van koning Johan I van Portugal en Philippa van Lancaster uit het Engelse koningshuis. Isabella was een gewiekste diplomate en had grote invloed op de buitenlandse politiek van Bourgondië.

Filips de Goede heeft bijna vijftig jaar geregeerd, van 1419 tot 1467 om precies te zijn. De periode van omstreeks 1440 tot zijn overlijden werd gekenmerkt door politieke stabiliteit, economische hoogconjunctuur met lage belastingen en een uitzonderlijk hoge levensstandaard. Daarom was het dat Filips 'de Goede' werd genoemd en zijn territoria doorgingen als 'de landen van belofte'.

Filips de Goede, de Grote Hertog van het Westen, had het schitterendste hof van heel Europa. Hij was een van de grootste bibliofielen van de middeleeuwen. Bij zijn dood in 1467 telde zijn librije negenhonderd manuscripten.

De presentatieminiatuur van de hand van Rogier van der Weyden uit de Chroniques de Hainaut is wellicht de beroemdste die in de vijftiende eeuw in de zuidelijke Nederlanden tot stand kwam. Middels het overhandigde manuscript 'ontvangt' Filips de Goede de gehele Henegouwse traditie.Deze glorificatie van de heerschappij gebeurt in het bijzijn van de opvolger, de vijftienjarige Karel de Stoute en van de hoogste vertegenwoordigers van het Bourgondische staatsgezag.

Karel de Stoute, de verliezer

Karel de Stoute, geboren te Dijon op 11 november 1433, was de derde zoon en langverwachte erfgenaam van Filips de Goede en Isabella van Portugal. In de Nederlanden - het eigenlijke Bourgondië zou Karel pas in 1461 weerzien - kreeg hij een degelijke opvoeding. Anders dan veel vorsten uit zijn tijd sprak Karel meerdere talen en kende hij de antieke literatuur.

Karel de Stoute, graaf van Charolais, werd door zijn tijdgenoten de werkzame /le travaillant of de strijdlustige / le belliqueux genoemd. Hij kreeg zijn bijnaam de Stoute / le Téméraire, de vermetele / roekeloze, na zijn overwinning op het Franse leger in de slag bij Monthléry, ten zuiden van Parijs, op 16 juli 1465. Karel nam daarbij onverantwoord grote risico's, vandaar zijn bijnaam.

Het tweede huwelijk van Karel de Stoute met zijn nicht Isabella van Bourbon, vond plaats in 1454, waarschijnlijk op aandringen van zijn vader.

Na een lange, bittere strijd met zijn vader werd Karel in 1465 door de Staten-Generaal als opvolger van Filips erkend. Op 15 juni 1467 overleed Filips de Goede te Brugge, en werd Karel de Stoute eindelijk -: Bij de gratie Gods hertog van Bourgondië, etc., etc..

In 1468 hertrouwde Karel de Stoute, beschreven als 'één van de machtigste prinsen ter wereld die geen kroon draagt', met Margareta van York, als zuster van de Engelse koning Edward IV, een aantrekkelijke partij.
Karel de Stoute had één dochter, Maria, geboren in 1457 en hij hoopte nog een zoon te verwekken.

Karel de Stoute was bezeten door orde, regelmaat en discipline. In tien jaar tijd heeft hij meer gewijzigd, hervormd, uitgeschreven, afgeschaft en omvergeworpen dan zijn voorgangers in een hele eeuw tijds.

In januari 1477 werd het bevroren lichaam van Karel de Stoute na twee dagen zoeken teruggevonden op het slagveld bij Nancy, waar hij een vergeefse strijd had gevoerd tegen de Zwitserse Eedgenoten.

De vermetele Karel de Stoute had voor de laatste keer zijn devies: 'je lay emprins / ik heb het gewaagd', alle eer aangedaan. Hij was pas 43 jaar oud en had amper tien jaar geregeerd.

Maria van Bourgondië, de erfgename

Maria van Bourgondië, de enige erfgenaam van Karel de Stoute, werd Maria de Rijke genoemd. Na de dood van haar vader trouwde zij met Maximiliaan van Oostenrijk, zoon van de Habsburgse keizer. In de vroege ochtend van 19 augustus 1477 had in de slotkapel van het Prinsenhof in Gent de huwelijksvoltrekking plaats. Wegens de heersende rouwperiode bleef het een intieme plechtigheid, maar des te groter was de betekenis voor de geschiedenis van Europa. Maria van Bourgondië werd Maria van Oostenrijk. Het huis Habsburg deed officieel zijn intrede in de Nederlanden.

Filips, bijgenaamd de Schone

Al na tien maanden werd in Brugge een zoon geboren, die ter ere van zijn overgrootvader Filips werd genoemd. Anderhalf jaar later beviel Maria van Bourgondië in Brussel van een tweede kind, dat Margaretha werd gedoopt en later bekend zou worden als Margaretha van Oostenrijk, landvoogdes der Nederlanden. Een derde zoon, Frans, zou maar drie maanden in leven blijven.

Maria van Bourgondië maakte in 1482 tijdens het beoefenen van haar grootste passie, de valkenjacht, een dodelijke val van haar paard. Haar dood maakte diepe indruk op haar tijdgenoten. Het Bourgondische rijk viel aldus toe aan de Habsburgse dynastie.

het Habsburgse rijk

In 1516 werd Maria's kleinzoon Karel V - in 1500 in Gent geboren als zoon van Johanna (de Waanzinnige) van Castilië en Filips de Schone - koning van Spanje. De Nederlandse gebieden, de 'landen van herwaerts over', werden op dat moment deel van een wereldrijk, 'waarin de zon niet onder gaat'.

In 1529 - tijdens de zogenaamde Damesvrede van Kamerrijk - moest Karel V definitief afstand doen van het hertogdom Bourgondië, ten gunste van de Franse koning Frans I. Maar in ruil werd Vlaanderen na eeuwen van strijd eindelijk bevrijd van de leenheerlijke rechten van Frankrijk. Vlaanderen was vrij en Bourgondië werd daarvoor als pasmunt gebruikt.

De verbinding van de landen van 'derwaerts' en ' herwaerts over' leeft voort in tal van kunstwerken en monumenten die tot het meest kostbare erfgoed van het christelijke Westen behoren. Die kunstwerken en hun makers vormen het onderwerp van een andere lezing, de Vlaamse primitieven.