Van Gethsemane naar Golgotha: Als een lam naar de slachtbank

Aan de hand van middeleeuwse schilderijen volgen we de lijdende Christus langs de Via dolorosa vanaf zijn doodsangst in Gethsemane tot zijn kruisiging op Golgotha, met de graflegging in het graf dat Jozef van Arimatea voor zichzelf in de rots had laten uithouwen, als laatste statie van de kruisweg.

Eeuwenlang beeldden de westerse kunstenaars, onder invloed van byzantijnse voorbeelden, de gekruisigde Christus af als een zegevierende Verlosser, staande aan het kruis, gekroond vol majesteit, verheven boven alle pijn.

In de dertiende eeuw verandert het crucifix op frappante wijze

In de dertiende eeuw, onder invloed van de franciscaanse devotie, verandert het type crucifix op frappante wijze en doet het kruisbeeld dat wij kennen zijn intrede: de uitgemergelde figuur, dood of stervende, met ineengezakt lichaam dat duidelijk de sporen draagt van het doorstane lijden. Doordat de voeten over elkaar gelegd worden en met één enkele spijker worden vastgehecht, verandert ook de houding van het lichaam.

Een van de meest sprekende voorbeelden is de 'verschrikkelijkste Kruisiging uit de Westerse schilderkunst', het middenpaneel van het zogenaamde Isenheimer altaarstuk in Colmar. Het altaarstuk wordt genoemd naar de plaats van herkomst, het hoofdaltaar van de hospitaalkerk van het Antonietenklooster te Isenheim.

de 'verschrikkelijkste Kruisiging uit de Westerse schilderkunst'

De kloosterorde van de Antonieten werd in 1095 gesticht door een Franse edelman uit dankbaarheid voor de genezing van zijn zoon, die leed aan een vreselijke ziekte die mal ardens, brandende ziekte, of Sint-Antoniusvuur werd genoemd. De aan het Antoniusvuur lijdende zieken leden ondraaglijke pijnen veroorzaakt door open, etterende wonden - lichaamsdelen stierven af of werden geamputeerd - en zij stierven een langzame, verschrikkelijke dood.

Tijdens de eredienst werden ze tot bij het altaarstuk gebracht om te bidden, niet om genezing, maar om zich te verzoenen met de naderende dood. In het met afschuwelijke wonden overdekte lichaam van Jezus zagen de zieken als het ware hun eigen Jezus; hij leek op hen en zij op Hem.

De kruisiging van Christus zoals die door middeleeuwse kunstenaars wordt afgebeeld, is eigenlijk een constructie van de kerkvaders op basis van bijbelse exegese.

Er zijn twee - in onze ogen tegenstrijdige - manieren van kruisigen.

Bij het jacente cruce type wordt Jezus aan het kruis genageld terwijl het nog op de grond ligt. Bij het erecto cruce type klimt Jezus via een ladder omhoog, en wordt hij aan het reeds opgerichte kruis genageld.

We zullen zien dat voor de meeste, vaak gruwelijke details, de oorsprong wordt gezocht en gevonden in het Oude Testament. Psalm 22 - God, mijn God, waarom hebt gij mij verlaten. -, de zogenaamde Goede Vrijdagpsalm, leverde een rijke schat aan beelden en symbolen, evenals bepaalde teksten van Jesaja en Jeremia.

De afbeeldingen zullen worden toegelicht met citaten uit de bijbel en verschillende passietraktaten.

Matteüs 28: 20: 'Ziet, Ik ben met u alle dagen tot aan de voleinding der wereld.'

De lezing eindigt met de troostende, hoopvolle slotwoorden uit het Evangelie volgens Matteüs en met de afbeelding die de zieken in het Isenheimerhospitaal te zien kregen op zon- en feestdagen. Dan werden de panelen met de Annunciatie en de Verrijzenis getoond, begin en einde van de heilsgeschiedenis.

Uiteindelijk zullen ook zij verlost worden door het bloed van het Lam, zoals afgebeeld aan de voet van het kruis. Zij kunnen troost putten uit de zekerheid dat hun lijden eens voorbij zal zijn, en dat zij zullen delen in de eeuwige glorie van de triomfantelijke Christus, in niets meer gelijkend op de 'door het volk verachte worm' uit Psalm 22:7.

Alleen de vijf wonden - door Christus getoond als zegetekens - herinneren nog aan het doorstane lijden, de overige afzichtelijke verminkingen zijn verdwenen.